Koszty sądowe są jednym z elementów kosztów procesu. W związku ze wszczęciem i przebiegiem postępowania cywilnego strona jest niekiedy zobowiązana do ponoszenia pewnych opłat i wydatków. Opłaty te i wydatki określa się łącznie jako „koszty sądowe”.
Do kosztów sądowych zalicza się opłaty od wnoszonych pism, w tym także opłatę od pozwu czy apelacji, oraz opłaty kancelaryjne od dokumentów pozyskiwanych z akt sprawy. Wydatki z kolei obejmują takie koszty ponoszone przez stronę, jak chociażby koszty podróży strony do sądu (jeśli siedziba sądu jest oddalona od miejsca zamieszkania strony) czy wynagrodzenie biegłego.
Najważniejszym i najwyższym składnikiem kosztów sądowych jest opłata od pozwu, która najczęściej wynosi 5% wartości przedmiotu sporu [wysokość opłaty od pozwu została uregulowana w ustawie z dnia 28 lipca 2005 r. (jedn. tekst z 2010 r. Dz. U. Nr 90, poz. 594 ze zm.) – o kosztach sądowych w sprawach cywilnych w artykułach od 10 do 76].
Należy jednak pamiętać, że konieczność ponoszenia kosztów sądowych nie może nigdy odbierać stronie możliwości dochodzenia lub obrony swoich praw przed sądem. W związku z tym istnieje możliwość zwolnienia strony od obowiązku ponoszenia kosztów sądowych. Możliwość ta dotyczy w szczególności osób fizycznych, które nie mogą sobie pozwolić na dodatkowe koszty ze względu na brak pieniędzy czy majątku.
Przykład:
Janina K. świadczyła na podstawie umowy zlecenia usługi nauki języka angielskiego dla szkoły języków obcych przez okres sześciu miesięcy. Ponieważ szkoła językowa nie zapłaciła Janinie K. umówionej kwoty (tj. po 2.000,00 zł miesięcznie, a więc 12.000,00 zł łącznie), Janina K. zdecydowała się wytoczyć przeciwko szkole językowej pozew o zapłatę. Janina K. zdaje sobie jednak sprawę, że jej obecna sytuacja rodzinna i majątkowa może uniemożliwić uiszczenie opłaty od pozwu w wysokości 600,00 zł.
Janina K. wraz z mężem Józefem K. mają troje małoletnich dzieci. Józef K. jest zatrudniony na czas nieokreślony w firmie ochroniarskiej, gdzie zarabia ok. 2.200,00 zł netto miesięcznie. Janina K. obecnie nie jest na stałe zatrudniona, jednak dorabia udzielając korepetycji z języka angielskiego, zarabiając ok. 1.300,00 zł netto miesięcznie.
Łączny dochód rodziny to zatem ok. 3.500,00 zł miesięcznie.
Rodzina zamieszkuje w mieszkaniu będącym współwłasnością Janiny i Józefa K. Małżonkowie nie posiadają innego majątku, w szczególności nieruchomości, oszczędności czy papierów wartościowych. Mają za to do zapłacenia kredyt hipoteczny, którego rata wynosi 400,00 zł miesięcznie. Inne wydatki rodziny to m.in.: wydatki na żywność – 1.400,00 zł/miesiąc, opłaty za media w łącznej wysokości 500,00 zł/miesiąc, benzyna – 400,00 zł/miesiąc, odzież – 300 zł/miesiąc, leki – 200,00 zł/miesiąc, środki czystości – 150 zł/miesiąc, dojazdy Janiny do klientów – 50,00 zł/miesiąc.
Łączne wydatki rodziny to zatem ok. 3.400,00 zł miesięcznie.
W sytuacji, w której łączny dochód rodziny przewyższa nieznacznie jej wydatki, sąd powinien zwolnić Janinę K. od kosztów sądowych.
Zwolnienie od kosztów sądowych w postępowaniu cywilnym przewiduje ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. (jedn. tekst z 2010 r. Dz. U. Nr 90, poz. 594 ze zm.) – o kosztach sądowych w sprawach cywilnych w artykułach od 94 do 118.
Zwolnienie od kosztów sądowych odbywa się na wniosek. Wniosek należy zgłosić na piśmie lub ustnie do protokołu w sądzie, w którym sprawa ma być wytoczona lub już się toczy. Osoba fizyczna, która nie ma miejsca zamieszkania w siedzibie tego sądu, może złożyć wniosek o przyznanie zwolnienia od kosztów sądowych w sądzie rejonowym właściwym ze względu na miejsce swego zamieszkania. Sąd przesyła niezwłocznie ten wniosek właściwemu sądowi. Wniosek można złożyć jednocześnie z pozwem lub na dalszym etapie postępowania. Wniosek taki może być sporządzony przez profesjonalnego pełnomocnika.
Zwolnienia od kosztów sądowych może się domagać osoba fizyczna, jeżeli przedłoży oświadczenie, z którego wynika, że nie jest w stanie ich ponieść bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny.
Oświadczenie to obejmuje szczegółowe dane o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania osoby ubiegającej się o zwolnienie od kosztów. Oświadczenie to sporządza się na formularzu, który osoba zainteresowana musi samodzielnie podpisać. W przypadku wątpliwości dotyczących sposobu wypełnienia takiego oświadczenia, profesjonalny pełnomocnik doradzi, jak to zrobić.
Złożenie takiego wniosku nic nie kosztuje, gdyż jest wolne od opłaty sądowej.
W przypadku, gdyby sąd stwierdził, że wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych nie został przez stronę wystarczająco uzasadniony, istnieje możliwość wniesienia zażalenia, w tym także przez profesjonalnego pełnomocnika, który upewni się, jakie dokładnie okoliczności nie zostały przez stronę wskazane.
